Sultanlar ve şehzadeler şehri olan Trabzon, fethedildiği andan itibaren Osmanlı’nın önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri haline gelmiştir. Nice şair ve yazarı ağırlamış, nicesinin de anavatanı olmuştur. Osmanlı idarecilerinin de Trabzon’u önemli bir merkez olarak görmeleri, Trabzon’da ilmî ve edebî bir muhitin oluşmasına zemin hazırlamış, kalem ehli olan nice Trabzonlunun yetişmesine ve çok sayıda eserin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Ortaya çıkan bu eserler millet olabilme ve kalabilmede önemli bir yere sahip olan kültür varlıkları arasında gösterilmektedir. Sahip olunan bu kültür varlıklarının, nesilden nesle intikali ise bunların muhafazası ve ilim adamlarının hizmetine sunulması ile mümkündür.

 

     Trabzon uleması, gerek görev yaptıkları yerlerde gerekse kendi memleketlerinde eser telifi ile de uğraşarak sonraki nesillere büyük bir miras bırakmışlardır. Nitekim yapılan araştırmalarda onların çeşitli alanlarda çok sayıda eser yazdıkları tespit edilmiştir. Bu eserlerin büyük çoğunluğu el yazması olarak günümüze ulaşabilmiştir. Bu el yazmalarının önemli bir bölümü ülkemizdeki kütüphanelerde, az bir kısmı da ülke dışındaki kütüphanelerde, bazıları ise şahıs kitaplıklarında bulunmaktadır. Arapça ve Osmanlı Türkçesi ile yazılan bu eserlerin bir kısmı hacimli iken bir kısmı risale tarzı eserlerdir. Aralarında devlet adamlarına sunulmak için yazılanlar olduğu gibi ilim ehli ve halk için yazılanlar da vardır. Bu eserlerin hangi alanlarla ilgili oldukları, özellikleri, muhtevaları, kimler tarafından yazıldıkları gibi hususların bilinmesi önem arz etmektedir. Bu yüzden Trabzonlu müelliflerin ve onların çoğunluğu el yazması olan eserlerinin bir proje kapsamında kitaplaştırılarak gün yüzüne çıkarılması, bu son derece kıymetli tarihi ve kültürel mirasın araştırmacıların ve okuyucuların hizmetine sunulması hedeflenmiştir.

 

   Gerçi son zamanlarda belli müellifleri ve eserleri merkeze alan kitap, tez, makale ve tebliğ düzeyinde birçok akademik çalışma yapılmıştır. Ayrıca yöre ile ilgili yapılan çalışmalarda bazı yazarlara ve onların eserlerine yer verilmiştir. Ancak Trabzonlu müelliflerin ve eserlerinin tamamını konu edinen, bu eserlerin kaynaklarını, yöntemlerini, muhtevalarını, tesirlerini, aynı alandaki diğer eserler arasındaki yerlerini gösteren müstakil ve kapsamlı bir çalışmanın yapılmasının gerekli ve faydalı olacağı düşünülmüştür.

 

     Bu maksatla, Trabzon’un fethedildiği 1461 yılından 1900 yılına gelinceye kadar Trabzon’da doğan ve ölen, Trabzon doğumlu olduğu halde Trabzon dışında yaşayan, aslen Trabzonlu olup başka bir şehirde dünyaya gelen yazarlara ve onların eserlerine bu çalışmada yer verilmesi planlanmıştır. 1900 yılından sonra doğan müellifler, eserlerini genelde günümüz Türkçesiyle kaleme aldıkları ve bu eserler büyük oranda basıldıkları, bir de sayı bakımında çok fazla oldukları için bu çalışmada onlara yer verilmemiştir. Öte yandan bu tarihten önce doğanlar arasında da eserleri günümüz alfabesiyle yazılmış ve matbu olan müellifler olmasına rağmen söz konusu tarihten önceki müellifleri ve onların eserlerini bir arada görme düşüncesinden dolayı onlara bu çalışmada yer verilmiştir. Müelliflerin seçiminde bundan başka bir kriter aranmamış olup gerek manzum gerek mensur herhangi bir eserine ulaşılan her yazar bu araştırmaya dahil edilmiştir. Bu yazarların eserlerinin türüne, sayısına, büyüklüğüne, küçüklüğüne, matbu olup olmamasına bakılmaksızın her biri ele alınmaya çalışılmıştır. Bu arada şunu da ifade etmek gerekir ki, şair ya da yazar oldukları bilindiği halde en az bir eserine ulaşılamayanlara bu çalışmada yer verilmemiştir. Bu nedenle önceki çalışmalarda ismi zikredilen bazı müellifler bu çalışmada yer almamaktadır. Zira bu çalışma, bizzat eserleri merkeze alan bir çalışmadır. Trabzonlu müelliflerin isimlerinin tamamını görmek isteyenlerin “Osmanlı Döneminde Yetişen Trabzonlu Müellifler ve Eserleri” isimli literatür çalışmasına bakmaları gerekmektedir. Öte yandan, bu çalışmada adına ulaşılamayan, eserleri henüz gün yüzüne çıkmamış veya gözden kaçan müelliflerin de bulunabileceği göz ardı edilmemelidir.

 

     Bu çalışmada ele alınan müelliflerin ve onların eserlerinin bir kısmına önceki çalışmalarda değişik vesilelerle yer verildiği halde, aynı müelliflerin ilgili çalışmalarda adı hiç geçmeyip sadece bu çalışmada zikri geçecek eserleri de bulunacaktır. Ayıca ilk kez bu çalışma ile Osmanlı döneminde yetişen Trabzonlu yazar ve şairlerin bütün eserlerini bir arada görme, bu eserlerin onlara ait olup olmadığının kesin tespitini yapma, yazma nüshaları hakkında bilgi sahibi olma, hangi ilim dalı ile ilgili olduklarını görme, muhtevalarından haberdar olma imkanı doğacaktır. Bildiğimiz kadarıyla bir şehir ya da bölgeye mensup olan Osmanlı denemi müellifleri ve onların eserleri ile ilgili olarak bu özelliklere sahip olan başka bir çalışma şu ana kadar yapılmamıştır. Müellif ve eserlerinin isimlerine yer veren çalışmalar olsa da saydığımız hususları kapsayan bir çalışma bulunmamaktadır. İşte bütün bunlar bu çalışmanın özgün değerini oluşturmaktadır.

 

   Trabzonlu müelliflerin ve eserlerinin isimlerinin tespiti bu çalışmanın en zor ve yorucu tarafı olacaktı. Ancak daha önce birçok kaynak ve arşiv taranarak kaleme alınan “Osmanlı Döneminde Yetişen Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Bir Literatür Tespiti Denemesi” (Süleyman Gür. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 5 (2018 ): 155-239) başlıklı makale bu konuda elimizi rahatlatmış oldu. Zira bu makale yazılırken elimizdeki bu kitabın projesinin planlaması da yapılmıştı. Başka bir ifade ile bu makale, bu projenin alt yapısını oluşturmak için yazılmıştı. Ancak çalışmayı yapmak bu güne nasip oldu. Dolayısıyla bu projenin temelini söz konusu makale oluşturmaktadır. Hal böyle iken geçen süre zarfında yeni eserlerin ortaya çıkma ihtimaline binaen yeni bir saha çalışması yapma ihtiyacı hasıl oldu. Bu maksatla Türkiye ve Türkiye dışındaki yazma eser kütüphanelerinde bulunan kataloglar, arşivler, konu ile ilgili yapılmış olan akademik çalışmalar, tabakat ve biyografi kitapları yeniden gözden geçirildi. Sayıları az da olsa yeni bazı müelliflere ve eserlere ulaşıldı. Daha önceki katalog kayıtlarındaki hatalı bilgilerden dolayı Trabzonlu müellifler arasında gösterilen Nureddin et-Trabzonî gibi isimler çalışmadan çıkarıldı.

 

     Müellif listesi hazırlandıktan sonra her bir akademisyene mümkün mertebe kendi alanı ile ilgili ya da alanına yakın isimler dağıtılmaya çalışıldı. Ancak burada şunu da üzülerek ifade etmek isteriz ki bazı araştırmacılar belirtilen süre içerisinde çalışmalarını tamamlamadıklarından dolayı bu çalışmalar tarafımızdan ya da başka akademisyenler tarafından yapıldı. Yazma eserler ve gerektiğinde nadir basma eserlerin dijital görüntüleri kütüphanelerden ve ilgili yerlerden temin edildikten sonra bu eserler tek tek incelendi ve bu şekilde haklarında ilk elden sağlıklı bilgilere ulaşıldı. Özellikle yazma eserlerde eserin katalog kayıtlarında ya da başka kaynaklarda ismi geçen kişiye ait olup olmadığının tespiti oldukça önemli bir husustur. Zira bu konuda çokça hata yapılabilmektedir. Ancak bu çalışmada ilk ve gerektiğinde son sayfa görüntüleri kitaba konulmak suretiyle bu eserlerin kimlere ait olduğu da netleştirilmeye çalışıldı. İlgili eserlerin temin edilmesi ve incelenmesi büyük bir çabayı gerektirdi. El yazması eserleri okumanın ne kadar zor bir iş olduğu da ehlince malumdur. Bu eserlerin mukaddime ve hatimelerinin incelenmesi de büyük bir gayreti ve bu alana hakim olmayı gerektirmektedir. Bütün bu ve benzeri hususlar bir arada düşünüldüğünde bu çalışmanın ne kadar büyük bir emekle tamamlandığı daha iyi anlaşılacaktır.

 

     Çalışmada, alfabetik sıraya göre müelliflerin kısa biyografilerine yer verildikten sonra ulaşılabilen eserler tek tek ele alınıp nüshaları hakkında bilgiler verildi (telif tarihi, telif yeri, müstensih adı ve benzeri). Eserler tanıtılırken ulaşılan nüsha üzerinden eserin muhtevasına dair özet bilgiler sunuldu ve varsa diğer nüshalarına da işaret edildi. Eserlerin hangi sahaya ait oldukları belirtildikten sonra muhtevaları, yöntemleri ve benzeri hususlar kısaca ortaya konuldu. Eserlerin ilk ve gerektiğinde son sayfaları, bazen içerisinden seçilen önemli sayfalar eserin tanıtıldığı yere konuldu.

 

     Prensip olarak her müellifin müstakil bir kitap bölümü olarak çalışılması planlanmış olup genel olarak bu ilkeye riayet edildi. Ancak Muhammed et-Trabzonî el-Medenî bundan istisna edildi. Zira onun telif ettiği eserler çok fazla olup tamamına yakını yazmalar halinde günümüze ulaşabildi. Bundan dolayı hayatı bir bölümde, farklı disiplinlere ait eserleri ise ayrı bölümlerde ele alındı.

 

     Biyografisi verilen müelliflerin tamamına yakınının Osmanlı medreselerinde yetişmiş iyi bir ilmi birikimi olan din veya devlet adamı oldukları, bununla birlikte önemli bir bölümünün dil ve edebiyatla da ilgilendikleri anlaşılmaktadır. Bir kısmının yaşamlarını Trabzon’da sürdürdükleri, önemli bir kısmının ise ilk tahsillerinden sonra İstanbul’a gittikleri ve oraya yerleştikleri görülmektedir. Müelliflerin bir kısmı sadece mensur eserler vermişken, aralarından hem mensur hem de manzum tarzda eserler verenler de vardır. Bir kısmı da sadece manzum eserler yazmışlardır. Bu eserlerin hacimli olanları olmakla birlikte ekseriyeti risâleler halindedir. Aralarında müstakil telifler olduğu gibi şerh, haşiye türü çalışmalar da vardır. Tercüme eserler ilk dönemlerde sayı bakımından az olmakla birlikte XIX. asrın son çeyreğinden itibaren batı dillerinden çevirilerin başladığı ve giderek yaygınlaştığı açıkça görülmektedir. İlk dönemlerde tercüme edilen eserlerin dili Arapça ve Farsça iken sonraki dönemlerde genellikle Fransızca, Almanca, İngilizce, Rusça gibi dillerden çeviriler yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu arada, matbaanın yaygınlaşması ile birlikte 1900’lü yıllardan itibaren Trabzon’da yoğun bir neşriyat faaliyetinin olduğu da belirtilmelidir.

 

     Telif eserlerin ağırlıklı olarak sarf, nahiv, belâgat gibi âlet ilimleri, akâid, kelâm, fıkıh, hadis, tasavvuf gibi dinî ilimler ve mantık, felsefe gibi aklî ilimlerle ilgili olduğu, edebiyatla alakalı eserlerin büyük bir yekün tuttuğu, şiire ayrı bir önem verildiği, zaman zaman astronomi, matematik, tıp gibi pozitif bilimlerde de eserler yazıldığı görülmektedir. Özellikle XX. asrın başlarından itibaren tarih, coğrafya, vatandaşlık, sosyoloji, ahlak gibi mektep kitapları ile aktüel konulara ve fikri hareketlere dair eserlerin kaleme alındığı da müşahede edilmektedir. Bu müellifler arasında Muhammed et-Trabzonî el-Medenî gibi dinî ilimlerin hemen her alanında eser telif edenler olduğu gibi Kösec Ahmed Dede gibi sadece tasavvuf alanında, Mahmud b. Ahmed el-Ofî gibi Astronomi ilminde, İbrahim Cûdî gibi ağırlıklı olarak eğitim alanında eserler verenler de vardır. Hamâmîzâde Mehmed İhsan gibi çeşitli alanlarda onlarca kıymetli eser telif ettiği halde bu teliflerin çoğu zayi olan ya da basılamayan yazarlar da vardır. Kanuni Sultan Süleyman ve süt kardeşi Yahya Efendi gibi saray erkânı, Âgâh Osman Paşa ve Şakir Ahmed Paşa gibi paşalar, Şatırzâde Arif Efendi gibi şeyhülislamlar, Bakkalzade İsmail Hakkı Efendi, Çizmecizâde Hoca Hüseyin Hüsnü Efendi gibi müderrisler, Oflu Mehmed Emin Efendi, Yusuf Şevki Efendi, Muhammed Nazmi Efendi gibi şeyhler, Âşık Mehmed gibi coğrafya ve kozmografya bilginleri, Tahsin Raşit gibi tıpçılar, Mehmet Necati Lugal gibi Şark İslam klasiklerini dilimize kazandıranlar, İsmail Safa, Peyami Safa, Faruk Nafiz Çamlıbel, Halil Nihat Boztepe gibi Türk edebiyatına damga vuranlar, Meşhur eğitimci Murat Uraz gibi halk bilimi ve edebiyat tarihinde onlarca eser verenler, Mustafa Reşit Tarakçıoğlu, Hıfzırrahman Raşit Öymen gibi eğitimci ve siyasetçiler, Fıtnat Hanım gibi kadınlar, Baba Sâlim gibi sıradan vatandaşlar da vardır.

 

     Bütün bu veriler ışığında genel olarak bakıldığında Osmanlı telifatında Trabzonlu müelliflerin önemli bir yeri olduğunu söylemek mümkündür. Ancak Trabzon şehrinin tarih boyunca medreseleri ve alimleri ile kazandığı şöhret dikkate alındığında eser telifinde daha iyi bir yerde olması beklenirdi. Bu beklentinin karşılanamamasının elbette değişik nedenleri olabilir. Bu nedenler tartışmaya açıktır. Bununla birlikte Trabzon ulemasının eser telifinden daha çok tedris faaliyetlerine yoğunlaşmasının temel neden olduğu düşünülmektedir.

 

     Trabzonlu müelliflerden günümüze intikal eden eserlerin önemli bir bölümü yazma, bir kısmı ise matbudur. Matbu olanlar arasında az bulunduğu için “nadir basma” kategorisinde değerlendirilebilecek birçok eser vardır. Resmi kütüphanelerde bulunan el yazması ve nadir basma eserler büyük oranda koruma altına alınmış ve araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Ancak aynı şeyi aile kitaplıklarında veya kişisel arşivlerde bulunan eserler için söylemek mümkün değildir. Zira bu çalışmada, ulusal ve yerel kaynaklarda adı geçen bazı eserlerin kayıp olduğu tespit edilmiştir. Hatta bazı eserlerin matbu olduğu belirtildiği halde ne ülke içerisinde ne de uluslararası kütüphanelerde nüshaları bulunamamıştır. Öte yandan bazı eserlerin nüshalarının sadece uluslararası kütüphanelerde bulunuyor olması da üzerinde derinlemesine düşünülmesi gereken bir konudur.

 

     Trabzonlu müelliflerle ilgili bu çalışma, 10 farklı üniversiteden 45 akademisyenin katkılarıyla hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışmanın, ilerleyen yıllarda farklı kurum ve kuruluşlar tarafından sempozyum, panel ve benzeri toplantılar düzenlenmesine ve bu toplantılarda söz konusu müellifler ve eserlerinin daha detaylı bir şekilde incelenmesine vesile olacağı düşünülmektedir. Ayrıca kitap, makale, tez ve tebliğ gibi çok sayıda akademik yayının yapılmasına zemin hazırlayacağı öngörülmektedir. Öte yandan Trabzon ile ilgili yapılacak çalışmalar için temel başvuru kaynaklarından biri haline geleceği kuşkusuzdur. Bazı şehirler için benzer çalışmaların yapılmasına öncülük etmesi de beklenmektedir.

 

     Çalışmamızın kitap haline gelmesi sürecinde takdir edersiniz ki ciddi bir desteğe ihtiyaç duyulmuştur. Bu konudaki desteklerinden dolayı Trabzon Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Emin ÂŞIKKUTLU’na, kitabın basımını üstlenen Ortahisar Belediyesi’ne ve belediye Başkanı Avukat Ahmet Metin GENÇ’e, yazma eserlere online erişim imkanı sunanTürkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığına, projeyi ilk andan itibaren sahiplenen Trabzon Üniversitesi İslâmî İlimler Uygulama ve Araştırma Merkezi Yönetim Kurulu üyeleri Doç. Dr. Şenol SAYLAN, Doç. Dr. Eyüp ÖZTÜRK, Doç. Dr. Selim DEMİRCİ ve Öğr. Görevlisi Ahmet Cevdet KARACA’ya, özellikle de yazılarıyla bu kitabın ortaya çıkmasına vesile olan bütün akademisyenlere gönülden teşekkür ederim.

 

Doç. Dr. Süleyman GÜR

 

Trabzon Üniversitesi

İslâmî İlimler Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü

Proje Yürütücüsü

 

 

TRABZON 2023