1. Konu: Zor Günlerin Hocaları

Erbab-ı kemâl sıkıntıda belli olur

     Türkiye’nin yakın tarihi, birbirini izleyen ve zorluklarla sarılmış önemli olaylardan oluşmaktadır. Osmanlı’nın tarih sahnesinden yavaş yavaş çekilmesi hem dünyanın hem de üzerinde yaşadığımız coğrafyanın bir “Dünya Savaşı” yaşamasıyla nihayetlenmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi Anadolu toprakları açısından sorunların bitmesi anlamına gelmemiş aksine büyük sıkıntıları da beraberinde getirmiştir. Varlık-yokluk mücadelesi anlamı taşıyan bir Kurtuluş Savaşı verilmiş, yeni Türkiye Cumhuriyeti bu savaşların gölgesinde ve minnetle anılacak eşsiz fedakârlıklarla kurulabilmiştir. Ancak siyaset, ekonomi, sosyo-kültürel alanlar başta olmak üzere bu genç devleti bekleyen pek çok sorun vardı. Yani yakın tarihimiz açısından yirminci yüzyılın ilk yarısı oldukça “Zor Günlerdi.”

     Yeni şartlarda eskiyi ve ona ait olan dünyayı konumlandırmak çok da kolay olmamıştır. Çünkü Osmanlı kültürü içinde farklı bir yere sahip olan ulema ve onları yetiştiren medreselerin ihtiyaca cevap vermediği düşüncesi, modern tarzda yeni okulların açılmasına sebep olmuştu. Bu okulların daha ziyade sosyal ve fen bilimlerine ağırlık vererek onları öncelemesi; yani modern bilimlere odaklanması hem medreselerin hem de buralarda yapılan dinî ilimlerin dışarıda kalması anlamını taşıyordu. İnsanların dinî ilimlerin tahsilinden beklediği sosyal pratiklerden bazılarının nasıl yapılacağı da cevap bekleyen başlıca sorundu. Söz gelimi, hayatlarının akışı içinde yeri olan ve yüz yıllardır uygulayageldikleri düğün, cenaze ve bayram gibi merasimlerin dinî veçhesini icra edecek insanlar nasıl yetişecekti? Onların alışageldikleri “sıbyan mektepleri” artık olmayacak mıydı? Dedelerine Yasîn okuyacak torunları kim eğitecek ve onlar Yasîn-i Şerîf’i nasıl öğrenecekti?

     Anadolu’da insanlar bir yandan savaş ve yoksulluk vasatının doğurduğu zorlu şartlarla uğraşırken bir yandan da tevarüs eden geleneklerini nasıl sürdürebileceklerine dair cevapların peşine düşmüşlerdi. Bu sorular aslında insanların topyekûn meşgul olduğu meseleler değildi. Zira onları bekleyen, ailelerinin geçimini temin gibi zorunlu öncelikler vardı. Savaşın yorduğu bu toprakların ekilmesi ve biçilmesi de lazımdı. Aslında bu insanları bazı olayların doğrudan sonuçları ilgilendiriyordu. Çünkü onların gözleri Ramazan gecesi camiye gittiklerinde kendilerine terâvîh namazı kıldıracak hocalarını ve sahurdan sonra dinleyecekleri mukabeleyi aramaktaydı. Bu vasatta iş tamamıyla eskiyi bilen ve yeniyi gözlemleyebilen güngörmüş; yani “eski hocalara” düşmekteydi. Karadeniz’in hocalarının misyonu da tam bu şartlarda belirivermişti.

     Osmanlı Devleti’nin en zor günleri, Rusların Trabzon’a kadar gelişi, Kurtuluş Savaşı’nın meşakkati, yeni bir devletin kuruluşu, hilâfetin kaldırılışı, medreselerin kapatılması ve tek parti döneminin din politikaları gibi son derece önemli hâdiseler yaşanmaktaydı. Anadolu Müslümanlarının günlük hayatına, uzun süre hafızalarda yer tutacak bir kelime işte bu şartlarda dâhil olmuştur: Yasak! Zor günlerden hafızalarda kalan kelimelerin başında bu sözcüğün yer alması ne kadar da şaşırtıcıydı. Mesela artık ezanı Arapça okumak yasaktı.

     Bu topraklar açısından yirminci yüzyılın ilk yarısı, sadece işgale maruz kalma tehlikesini yaşamak ve bir kurtuluş savaşı vermenin zorlukları ile mücadele etmek anlamına gelmiyordu. İnsanlar dinî ve kültürel geleneklerini bir sonraki nesle aktarma adına da birtakım zorluklara katlanmak durumunda idi. Birkaç yıl önce resmî destek ve maddî imkânlarla yürütülen alışılmış bazı vazifeleri artık ağır meşakkatlerle icra etmek gerekiyordu. Yine kurulu mekânlar ve müesseselerde yerine getirilen dinî eğitim faaliyetlerinin yerini çoğunlukla araziler, tarlalar, dağlık alanlar ve gözden ırak yerler almak zorunda kalıyordu.

     Belli sıkıntıların kuşattığı bir dönemde hoca olmak, “yasak” kelimesinin kuşattığı alana karışmadan yerine getirilebilecek; yani fedakârlık bekleyen bir işti. Yeri geldiğinde evinin bir köşesini okul gibi değerlendirmekti. Okutmak karşılığında, ücret beklemeyi bırakın, uzak yerlerden gelen talebelerin sıkıntılarını da yüklenmekti. Hepsinden önemlisi, bu işi resmî hassasiyetleri de dikkate alarak, karakol görmeden sürdürme çabasıydı.

     Bu çalışma vesilesiyle kendileriyle mülakat yapılan “hocalar”, yirminci yüzyılın ilk yarısında eğitim-öğretim faaliyetlerini yürütmüş, bu zor günlerin Trabzonlu hocaları değildir. Ancak onları görmüş, onların bir şekilde meclislerine katılmış ve onlardan bazı hatıralar dinlemiş hatta onların hazır bulunduğu meclislerde icâzet almış ilim talebeleridir. Yani her hâlükârda bize zor günlerin hocalarına dair anlatacakları bir şeyler olan kimselerdir.

     Bu mülâkatlarda kendileriyle görüşme yapılan Trabzonlu hocalar, 1940’lı yıllardan sonra dünyaya gelmiştir. Yani onların eğitim-öğretime başladıkları 1940’ların üçüncü çeyreği veya 1950’li yıllar, Türkiye’nin din eğitimi açısından nefes almaya başladığı dönemlerdir. Ancak bu nefesin rahatlığının da getirdiği problemler olmuştur. Hocaları kadar olmamakla birlikte onlar açısından da yaşanılan zaman oldukça zorluklarla doluydu. Zira açılması kararlaştırılan imam-hatip liseleri her şeyiyle yeniydi. Binası, hocası ve öğrencilerinin kalacağı bir mekânı olmayan bu okullarda, öğrenci veya hoca olmak, üzerinden geçen yaklaşık yetmiş beş yıla rağmen anlatılanları anlamlı kılacak pek çok şeye tanık olmak demekti. Zira medreseli hocaların akabinde dinî eğitim veren kurumlardan yoksun geçen bir fetret döneminden sonra “imam-hatip okullarının” ilk öğrencileri ve ilk hocaları olmak başlı başına bir değerdi. Aynı tarihlerde açılan ilâhiyat fakülteleri ve Yüksek İslam Enstitüleri de ilklerle anılan kurumlardı.

     Şu durumda kendileriyle mülakat yapılan “hocaların” dinledikleri hatıralar kadar yaşadıkları da yakın dönemimiz açısından ayrı bir öneme sahiptir. Ancak bu toprakların zor günleri onlar açısından da bitmemiştir. Ülkenin Başbakanı’nın asılmasıyla sonuçlanan bir darbe, yetmişlerde öğrenci olayları, seksenli yılların başında da başka bir darbe, bu neslin bizzat gözleri önünde gerçekleşmiştir. Bu hâdiselerin her birinin de din eğitimi açısından doğurduğu olumlu-olumsuz bazı sonuçları olduğu, daha da önemlisi ülkemiz açısından anlatılması gereken zorluklarla dolu olduğu belirtilmelidir. Bundan dolayı zaman zaman hocalarımızın İstanbul, Ankara, Bursa veya başka şehirlerde yaşadıkları tecrübelere de temas edilmiştir. Çalışmamızın “Karadeniz” ve özellikle “Trabzon ve çevresi” şeklindeki sınırlarını zorlamamak adına bunlar kısa tutulmuştur. Bu konuda hem çalışmamıza destek olan hocalarımızdan hem de dinleyici ve okuyucularımızdan anlayış beklendiği belirtilmelidir. Vurgulamak gerekir ki hocalarımızın hayatlarının her aşamasındaki tecrübeleri bizler için kıymetlidir. Ancak hayat hikâyelerinin tümüne detaylı yer veren bir akışın proje sınırlarını aşacağı ortadadır. Bundan dolayı genellikle görüşmelerde ve yayın sınırlarını belirlemede “Trabzon” sınırı muhafaza edilmeye çalışılmıştır.

     Kendileriyle yapılan mülakatların dökümünü okuyacağınız hocaları aynı zamanda dinleme imkânı da bulunmaktadır. Bu çalışmanın kendine has yönlerinden birisi budur. Yani hocaların anlatımları sadece yazıya dökülmemiş dijital ortamda da kayıt altına alınmıştır. Bu, anlatılanların her birini zaman geçtikçe çok daha kıymetli hale getirecektir. Zira bu bilgiler henüz pek çok kimsenin elde etme imkânı bulunan bilgilerdir. Ancak bir süre sonra bu imkân ortadan kalkacağından hem bu notlar hem de dijital kayıtlar birer tarihî belge olarak kıymetini muhafaza edecektir. Bu anlamda projemizin temel hedefi sadece bu hocalarımızı ve yakın döneme dair anlatıları ilgililerle buluşturmak değil, yakın dönemle ilgili mütevazı bir arşiv sunmaktır. Çünkü Trabzon merkezli bu çalışmanın benzerlerinin, gerek bölgemizdeki farklı iller merkeze alınarak, gerekse Anadolu’nun farklı bölgelerinde yapılması, ülkemizin tamamı açısından eşsiz bir arşiv imkânı sunacaktır. Antalya ve Akdeniz’de bu çalışma yapıldığında Elmalılı Hamdi Yazır ve Ahmed Hamdi Akseki’nin, Ege’ye geçildiğinde İzmirli İsmail Hakkı’nın, İç Anadolu’ya geçildiğinde İskilipli Âtıf Efendi’nin, Marmara’ya geçildiğinde Hasan Basri Çantay’ın ve Abdurrahman Gürses’in, İstanbul’a geçildiğinde Ali Haydar Efendi, Bekir Hâkî Efendi, Ömer Nasuhi Bilmen’in… nasıl yetiştiği ve onların kimleri yetiştirdiği ortaya çıkacaktır. Yani diğer şehirlerin ve bölgelerin yaşayan hafızalarının yakın döneme dair anılarının yitirilmeden kayda alınmasını teşvik bu çalışmanın en önemli hedeflerinden birisidir.

     Kendisiyle mülakat yapılan kırk hocanın her biri, ilmî geçmişi, yetişme tarzı, temsil imkânı, yaşı, görüşme talebini olumlu karşılaması, Trabzon veya Trabzon dışındaki dinî kurumların gelişimine katkı sunması ve benzeri kriterlere göre tespit edilmiştir. Yapılan mülakatların sonucunda, hocalarımızın ilk tahsillerini genellikle köylerinde yaptıkları, ekseriyetinin hafız olduğu, bir kısmının hıfzını kendi köyünde hatta ailesinin yanında, bir kısmının ise civar köylerde ya da şehir merkezinde tamamladıkları ortaya çıkmıştır. İmam-hatip okullarını örgün olarak ya da dışardan bitirme sınavlarıyla bitirdikleri ve çoğunlukla yukarıda zikri geçen olayların gölgesinde ilâhiyat fakültesi veya Yüksek İslam Enstitüsü’nde tahsil yaptıkları görülmüştür. Ardından da imam-hatip, öğretmen veya akademisyen oldukları ya da bir kurumu yeniden imar etmek gibi görevler üstlendikleri anlaşılmıştır. Bu anlamda buradaki hikâye genel olarak Karadeniz ve özel olarak Trabzon’un değil “Türkiye’nin hikâyesidir.”

     Çalışmamızı ayrıcalıklı kılan husus, dinî ilimler açısından son derece dikkat çeken bir şehir ve bölge ekseninde son dönem hakkında fikir edinmemizi sağlayacak detayları ihtiva etmesidir. Bunlar da bir araştırmanın veya bazı varsayımların neticesi değil “tanıkların” anlatımıyla ortaya konulmuştur. Hocalarımızın bir asra yakın serüvenin hangi aşamasında ne tür bir misyon yüklendikleri ise video kayıtlarında ve elinizdeki kitabın sayfaları arasında kendisine yer bulmuştur.

     Ayrıca hocaların hatıralarında evleri, köyleri ve okumak için geldikleri merkezlerde ne tür ortamlarda bulunduklarına, kimlerden neler okuduklarına, bazen de şahit oldukları süreçlerin iyi veya eksik yanlarına işaret etmeleri, yakın dönemle farklı boyutlarla ilgilenenler açısından kişisel yorumları da içeren bir arşiv imkânı sunacaktır. Buna göre halkın dine-siyasete ve bazı önemli olaylara bakışının ipuçları buradan elde edilebilecektir. Burada “ipuçları” kısmının altı çizilmelidir. Zira bu çalışma herhangi bir kitle, grup veya parti hakkında olumlu veya olumsuz bir kanaat oluşmasını amaçlamadığı gibi mülakatta sorulan sorularda da bu hassasiyet korunmuştur. Yani mümkün olduğu kadarıyla yanlış anlamaya müsait şeylerden hem hocalarımız hem de mülakatçılarımız kaçınmıştır. Bu anlamda hocalarımızın da son derece hassasiyet sahibi olduğu burada memnuniyetle ifade edilmelidir. Ancak bazen isimlere veya benzeri kitlesel yapılara, sadece bir duruma işaret etmek adına konuşma yapanın hâdiseyi tasvir edebilmesi maksadıyla değinilmiştir. Bu yönüyle çalışmamız kişisel değerlendirmeleri öne çıkarmaktan çok dönemsel tasviri öne çıkarmıştır. Ancak önemli olayları ve bazı isimleri olduğu gibi kayda alma hassasiyeti tamamıyla kayıtları izleyenler veya bunlardan elde edilen dökümleri okuyanlar için yeni pek çok çıkarıma ve akademik çalışmaya kapı aralayacaktır.

     Bazı olayların veya siyasî hâdiselerin detaylarına niçin girilmediği şeklinde kimilerince eksiklik bazılarınca da projenin zayıf yönü olarak görülebilecek husus, çalışma ekibinin ortak tercihi, geride daha kalıcı ve kuşatıcı bir eser bırakma çabasının bir neticesidir. Mülâkatların merkezine “Hatıralara Yansıyan Yönleriyle Yakın Dönemde Dinî Hayat” alt başlığının konulduğu belirtilmelidir. Bu noktada başta siyaset, sosyoloji, din eğitimi gibi alanlar olmak üzere yakın tarihle ilgilenenler kendi disiplinlerinin bakışıyla, yapılan röportajlardan pek çok çıkarımda bulunabilecektir.

2. Hedef: Karadeniz Hafızasına Katkı

“Hayatımın değişmesine o zatın gayreti sebep oldu”[1]

     Günümüz iletişim imkânları açısından dijital ortamın sunduğu pek çok fırsattan söz edilebilir. Henüz matbaanın olmadığı dönemlerde bir âlim “anı değeri” olan kişisel eşyaları dışında hem yazdığı hem de istinsah ederek çoğalttığı kitapları geride bırakabiliyordu. Mesela hiçbirinin ses tonu, konuşma şekli ve uzun uzun kendilerini anlattığı videolara erişme imkânına maalesef sahip değiliz. Onlarla ilgili bilgilerimizi kitaplarda yer alan notlardan tespit etmeye çalışıyoruz. Kendilerini dinleme ve olaylara bakışlarını öğrenme imkânımız olmadığı gibi bazı kitapların bile onlara aidiyetini tespit için uzun uğraş içine girmemiz gerekiyor. Anakronik gibi görünen bu beklenti esasında yapılmaya çalışılan işin sadece günümüz değil gelecek nesiller için ifade edeceği anlamı belirginleştirmektedir.

     Trabzon’da eğitim ve öğretim faaliyetleri yürütmüş, Diyanet İşleri Başkanlığı, imam-hatip okulları ve ilâhiyat fakültelerinde görev yapmış bazı Karadenizli ve özellikle Trabzonlu hocalarımızın yazılı hatıratlarının Karadeniz hafızası açısından önemli olduğu belirtilmelidir. Meselâ Prof. Dr. Bekir Topaloğlu’nun (ö. 2016) Günlerim Böyle Geçti “Hatıra ve Günlükler”[2] ismiyle neşredilen kitabı; Cumhuriyetin ilk yılları, imam-hatip okulları ve ilâhiyat fakülteleri açısından son derece önemlidir. Zira Bekir Topaloğlu Hoca, ismi bunların hepsi ile bir şekilde anılan öncülerdendir. Kendisinin Trabzon/Dernekpazarı Taşçılar Köyü’nde 17 Kasım 1932 yılında dünyaya geldiğini, sıbyan mektebine gittiğini, Lekur Hoca diye tanınan Muhammed Hanefî’den hafızlığa başladığını ve temel Arapça öğrenimine yönelik ilk eserleri ondan okuduğunu, 1952-53 yılında dayısı Mehmet Yahya Kutluoğlu’nun teşvikleriyle İstanbul İmam-Hatip Okulu’na girdiğini ve devamında pek çok olayın içinde aktif olarak yer aldığını söylediğimizde durum daha da anlaşılır hale gelecektir. Kendileriyle görüşme yaptığımız hocalarımızın da yollarının onunla kesişmesi ve naklettiği bazı detaylar, Topaloğlu’nun son dönemdeki etkisini teyit etmektedir.

     Benzer şekilde Trabzonlu hocalardan biri olan, yüzlerce hafız yetiştirmiş Topal Hoca Mehmet Hanefi Kutluoğlu’nun (1880-1976) biyografisi de kayda değer detaylar içermektedir.[3] Ali Kemal Saran’ın Omuzumda Hemençe Cumhuriyet Devrinde Bir Medrese Talebesinin Hatıraları[4] başlıklı eseri de Karadeniz’e ve Trabzon’a dair bir “hocanın” notlarından oluşmaktadır. İmam-hatip okulları denilince akla gelen isimlerin başında yer alan ve Celâl Hoca olarak bilinen Mahmut Celalettin Ökten’in (1882-1961) hayat serüveninin Trabzon’da başlaması da kayda değer bir detaydır.

     Bölgenin yakın dönem hafızası açısından kendisine değinilmesi gereken çalışmalardan biri olarak Süleyman Gür tarafından hazırlanan Zenolu Müderris Gürcizade Ahmed Efendi ve Evrakı Metrûkesi[5] başlıklı kitaba özellikle değinilmelidir. Zira bu kitapta sadece bir müderrisin biyografisi üzerinde durulmamış, onu çevreleyen şartlarla ilgilenilmiş kısacası dönemin okuması da yapılmaya çalışılmıştır. Gürcizade Ahmed Efendi, bölgedeki medreseler, kütüphaneler, icâzetnâmeler, hocaları, talebeleri ve irtibatlı olduğu kimseler bağlamında ele alınmıştır. Bu da kitaba yakın döneme dair pek çok detayın girmesini sağlamıştır.

     Benzer şekilde Abdülvahit İmamoğlu da Köprübaşı Yöresinde Yetişen Medrese Âlimleri ve Din Eğitimine Katkıları[6] isimli kitabında Köprübaşı ekseninde dinî ilimler ve katkısı olanlarla ilgilenmiştir. Bu eserler dışında Mehmet Rüştü Âşıkkutlu, Ali Haydar Özak ve Hafız İsmail Hakkı Efendi gibi pek çok isme dair irili-ufaklı biyografi çalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca Karadeniz Teknik Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi tarafından organize edilen ve sonrasında yayınlanan 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu (2 cilt)[7] isimli çalışma da bölgenin hafızası açısından kayda değer detayları içermektedir.[8] Zira sempozyum Trabzon tarihi açısından önemli bazı hâdise ve kişilere yoğunlaşarak fikir vermekle kalmamış, ülkemizde Trabzon merkezli çalışma yürüten akademisyen-eğitimci pek çok kişiyi bir arada görme fırsatı sunmuştur. Yayınlanan tebliğlere bakılarak “Trabzon ve Dinî Hayat” başlığı altında kimlerin ele alınabileceğine dair genel bir malumata bu eserden hareketle ulaşılması mümkündür.

     Trabzonlu bazı hocalara dair hatırat ve biyografi kabilinden başka kitaplarla zenginleştirme imkânı olan bu bilgilerin yakın dönemin ilmî çalışmalarını ve bu faaliyetlerin sosyal-siyasal hâdiselerden etkilenme boyutunu ifadede yeterli olduğunu söylemek zordur. Aslında bu kitapların çoğunda yer verilenler; bir hocanın gözlerini dünyaya açtığı evine dair zihninde kalanlar, ilk sıbyan mektebine giderken hissettikleri, anne-babasının anlatılarından dünyasında yer tutanlar, etrafında gelişen olaylara dair gözlem ve hisleri yansıtan anlatılar değildir. Eğer biz bahsi geçen hocaların -“anakronik” bir şekilde ifade etmek gerekirse- bu anlamda kayıtlarına sahip olsaydık, bu bilgilerden bir kısmına vakıf olacaktık. Mülakatlarda heyecanlanan, ağlayan, sesi titreyen veya bizi eğitimci/büyük titizliği ile yeri geldiğinde “ikaz” eden hocalarımızın bu hallerini izleme imkânımız var. Belirtmek gerekir ki hiçbir yazılı anlatı söz sahibinin hislerini bize yansıtamayacaktır. Bu anlamda sadece Şükrü Öztürk hocanın Trabzon İmam-Hatip Lisesi’ndeki bazı çalışmalarını anlatırken yaşadığı heyecanın ve hislerinin hem mülakat esnasında hem de tekrar dinlerken bizi duygulandırdığını belirtmeliyiz.

     Kırk elli yıl önce veya günümüzde sıradan olan bilgilerin bir zaman sonra olayların dışındakiler için çok farklı anlamlar ifade edeceğini tarihsel tecrübeden ve meraklarımızdan anlıyoruz. Söz gelimi 1961 yılında bir icâzet merasiminde, hocasıyla birkaç haftadır provasını yaptığı on dakikalık konuşmasını tatbik eden klasik eğitim almış bir talebe ve artık “hoca adayı”, nasıl bir tarihsel sahnenin parçası olduğunun kendisi bile farkında değildir. O gün yaşananların ve çekilen fotoğrafların yetmiş sene sonra görenlerde uyandıracağı hissi kim bilebilir ki! Hâlbuki hocası, cemiyete katılanlar, üzerindeki kıyafetler ve ortama dair anlatacağı her şey, bu ânı yaşamayanlar için tarihi kıymete sahiptir. Nihayetinde yapılan merasim bir ilim talebesinin şahsı için önemli olduğu kadar Trabzon, Karadeniz ve Türkiye’nin yakın dönem dinî hayatı açısından da kayda değerdir. Bundan dolayı 2023 yılında, 1961 senesindeki icâzet merasimine dair, katılımcılardan birinin anlatımı hem günümüze hem de ileriye çok şey söyleyecektir.[9] O merasimlerin icra şekli, davetlerin nasıl yapıldığı, iştirak edenlerin nasıl ağırlandığı ve nelerle meşgul oldukları bölgedeki ilmî faaliyetlerin “finali” olmanın yanında ileriye taşınması gereken yönlere de sahiptir. Bu anlamda sorularımız arasında da yer aldığı üzere hocalarımız icâzet merasimlerine dair önemli detaylar aktarmıştır. Gençliğinin ve tabiatının heyecanıyla provasını yaptığı konuşmayı değiştiren Ahmet Cemal Niyazoğlu Hoca’nın, icâzet merasimindeki anısını kendi anlatımı daha da farklı hâle getirmektedir. Dönemin şartlarında on dakikalık vaazı için seçtiği ifadeler anlaşılan gürültü koparmıştır. İlginç olan ise hocalarının bu genç talebeye bir şey demeden süreci geçiştirmesidir.

     Bölgede alınan icâzetlerin mahiyeti konusunda Hacı Hasan Efendi’nin aldığı icâzetler fikir verecektir. Zira o, hocalarından genel ilmî icâzet dışında ferâiz, Kaside-i Bürde, hadis ve Delâilü’l-Hayrât icâzeti almıştır.[10] Bu icâzetler bölgede mücâz olan pek çok kişinin icâzetnâmesinin hem çerçevesini hem de içeriğini belirginleştirmektedir. Özellikle ferâiz icâzetinin mirasa müteallik işler için elzem, Kaside-i Bürde’nin bir nevi teberrük, Delâil’in ise tasavvuf ve ezkâr kültürünün bir yansıması olduğu belirtilmelidir.

     Bu arada şunu da ifade etmek gerekir ki bir hocayı konuşturmak hem çok zordur hem de çok kolaydır. Kolaydır çünkü halk arasında da dillendirildiği üzere hocalar konuşmayı severler. Buna göre, dışarıdan bakıldığında hocalarla mülâkat yapmak çok kolay bir iş gibi görülebilir. Hatta meşakkatini proje ekibinin bildiği bu iş hafife bile alınabilir. Zordur çünkü hocalar sizin istediklerinizi anlatmak durumunda kaldıklarında isteksiz davranabilirler, kısa cevaplarla geçiştirebilirler ya da kendi bildiklerini okuyabilirler.  Nitekim projemizin en zor tarafının bu olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü bazı hocalarımız belli konuları anlatmakta ya isteksiz olmuşlar ya da belli sorulara kendi istedikleri gibi cevaplar vermişlerdir. Mülâkatlar okunurken veya dinlenirken bu duruma dair örneklerle sık sık karşılaşılacaktır.

     Öte taraftan, yaşı oldukça ilerlemiş bir hocanın 2023 yılında 1950’li veya 1960’lı yıllardaki olayları detaylı bir şekilde anlatması, bahsettiği isimlerle ilgili konuşması, mesela hafızlık hocasının, o günlerde hiç merak etmediği halde, kimlerden okuduğu, köye nereden geldiği gibi konularda detay vermesi hiç de kolay olmasa gerek. Çünkü insan bir durumu yaşarken hâdiselere, ileride bunları insanlara detaylı bir şekilde anlatacağım, şu hâlde hiçbir detayı kaçırmamalıyım diye bakmaz. Hâl böyle iken biz hocalarımızdan ailelerine, çevrelerine, sıbyan mekteplerine, medreselere, eğitim-öğretim süreçlerine, hocalara ve benzeri konulara dair sorular sorup detay almaya çalıştık. İtiraf etmeliyiz ki bu anlamda hem okuyucuya hem de dinleyiciye bilgi aktarmak için kendilerini yordular ve büyük bir gayret gösterdiler. Bundan dolayı kendilerine müteşekkiriz. Zira verdikleri her bilgi, zikrettikleri her isim, yaşadıkları her olay, anlattıkları her hatıra, Karadenizli Hoca ve daha özel ifadesiyle Trabzonlu Hoca anlatısına eklenecek bilgi birikimi açısından son derece kıymetlidir.

     Anlatılardaki detaylar açısından bakıldığında ortaya çıkan hususlardan birisi şudur: Trabzon 1960’ların sonunda dinî tedrisatta Türkiye açısından bir ilke ev sahipliği yapmıştır. Cumhuriyet tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığı’nın düzenlendiği ilk aşere-takrîb kursu Trabzon’da, üstelik Of İlçesi’nin bir köyü olan Çifâruksa’da (Uğurlu’da) açılmıştır. Bu bilginin tarihsel olarak kıymetini arttıran, İstanbul’daki kıraat üstatlarının da kursun hocası Mehmet Rüştü Âşıkkutlu’yu işaret etmeleridir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın en tepesindeki yetkili isimler Çifâruksa’ya kadar gelerek Âşıkkutlu hocaya taleplerini iletmişler ve neticesinde bu kurs köyde yapılmıştır. Buraya kadar aktarılanlar tarihsel olarak kıymetli bilgilerdir. Ancak bir köyün imkânları ve bir kurrânın ihtisas eğitimi vereceği şartları dikkate aldığımızda, bölgesel hafıza açısından kayda değer detaylara dikkat çekilmesi gerekir. Bu kursa katılanlar nerede misafir edilmişlerdir? Gıda ve barınma ihtiyaçları nasıl karşılanmıştır? Köy sakinleri bu kursiyerlere hangi nazarla bakmışlar ve onları nasıl karşılamışlardır? Bu soruları çoğaltmak mümkündür. Ancak her hâlükârda bir köydeki kurs için kayda geçirilmesi gereken detaylar olacağı belirtilmelidir. Bu anlamda Diyanet İşleri Başkanlığı’nın köyü nasıl tespit ettiğinden kursiyerlerin kimler olduğuna kadar bazı bilgileri “irtibatlı” isimlerden öğrenme imkânına sahibiz. Kursun başında bulunan Mehmet Rüştü Âşıkkutlu’nun aile efradından birisi olan Prof. Dr. Emin Âşıkkutlu’nun anlatacakları detaylar “içeriden” bilgiler olması hasebiyle kıymetlidir. Ayrıca o günlerde çok da ileri yaşlarda olmayan Hikmet Arslantürk Hoca, amcası kurrâ-hafız Muharrem Arslantürk ile bu kursların yapıldığı mekânda hazır bulunmuş ve köyde misafir olmuştur. Amcasıyla köye gelen bir çocuğun Mehmet Rüştü Âşıkkutlu ile ilgili gözlemleri “Çifaruksa” hafızası adına dikkat çekicidir. Zira talebelere aşere-takrîb gibi ileri düzeyde ihtisas eğitimi veren kurrâ bir hoca, bir çocuğun da ilk eğitimini takip etmiş, ona ilk ilmî notlarını tutturmuş ve zihninde güzel anılar bırakmıştır. Hikmet Arslantürk Hoca’nın bu anıları ve yazıları hâlâ saklıyor olması bizler açısından kıymetli bir belgenin muhafazası olmaktadır.

     Trabzonlu hocaların öyküleri sadece köylerinin veya ilçelerinin hikâyesi değildir. Trabzon İmam-Hatip Lisesi’nin kurulması, gelişmesi, öğrencileri, hocaları ve yakın şahitlerin gözünde nasıl yer ettiği de önemlidir. Yakın dönemde kendilerinden söz ettiren bazı isimlerin Trabzon İmam-Hatip Lisesi’nde aktif olması ve birbiri ile irtibatlarına bakıldığında bu durum daha iyi müşahede edilecektir. Söz gelimi Cansız Hoca, Yaşar Nuri Öztürk, Haydar Baş gibi isimler bu okulun kapısından hoca-talebe olarak girmiş kimselerdir. Sadece Trabzon değil Giresun ve Ordu İmam-Hatip Lisesi açısından da önemli sayılacak detaylar söz konusudur. Giresun Seka Kâğıt fabrikasının bir gurbet hayatını beraberinde getirmesi, bazı Trabzonluların bu şehre ve okula gitmesine vesile olmuştur. Mesela Çaykaralı olan Prof. Dr. Ahmet Yıldırım’ın imam-hatip lisesini Giresun’da okuması bu durumun bir sonucudur. Ordu İmam-Hatip Lisesi Rıza Selimbaşoğlu hocanın titiz çalışmaları ve büyük emekleri ile kurulabilmiştir. Rıza Selimbaşoğlu Çaykara’dan Maçka’ya selden dolayı göçmek zorunda kalan bir ailenin mensubu olarak imam-hatip liseleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurumsallaşması sürecinde ciddî katkılar sunmuş bir kimsedir. Aslında yakın dönem Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bir kurum olarak gelişimi ve Tayyar Altıkulaç’ın “ekibi” açısından Trabzonlu Rıza Selimbaşoğlu ve Şükrü Öztürk’ün anlattıklarının, Karadeniz hafızası açısından kayda değer pek çok yönü bulunmaktadır.

     Bu projenin temel hedefi bizzat anlatılara dayalı dijital ve basılı bir arşiv bırakmaktır. Trabzon’un bir köyünde yakın dönemin en yoğun kıraat eğitiminin verildiği ve yine bir köyün kıraat alanında neredeyse bir “ekole” ev sahipliği yaptığı ehli tarafından bile unutulmaya yüz tutmuştur. Hacı Hasan Efendi’nin (Hasan Rami Yavuz) yine bir köyde, mütevazı ancak bir o kadar da bereketli tedrisatının hafızalardaki yeri tozlanmaya başlamıştır. Hâlbuki buralarda mihrapları dolduran kârîler-hatipler, öğretmenler ve akademisyenler yetişmiştir. Yani yirminci yüzyılın üçüncü çeyreği açısından dinî eğitimin ana damarlarından birisinin kaynağı iki köy olmuştur. Akabinde ise Diyanet İşleri Başkanlığı’nı, ilâhiyat fakültelerini ve imam-hatip liselerini besleyen de yine buradaki zemindir. Zira yeni yeni oluşan bu kurumların talebelerinin medrese geçmişinin olması, seviyeli talebeler anlamına gelmekteydi. Hocaların hatıralarında yer alan fakülte günlerine dair anlatımlarda, aldıkları klasik eğitimin “konforunu” fakülte günlerinde hissettikleri anlaşılmaktadır. Ancak yeni kurumsal anlayış ve akademik bakışla bu temeli besleyenler Türk Akademisine katkı sunarak öncü akademisyenler arasına girmiştir.

     Bu projenin çıktısı olan kayıtları dinleyenler ve eseri okuyanlar, Trabzon’un bir asırlık önemli simalarına dair anıları, bu kimselerin birbiri ile bağlarını ve Cumhuriyet’in ilk neslinin ve ikinci neslinin dinî sahadaki faaliyet alanını görme imkânı bulacaklardır. Ramazanlık için başka illere giden hafızlardan Cumhuriyet tarihinin ilk aşere-takrîb-tayyibe ihtisas kursuna geçişin arka planını göreceklerdir. Emsile-Binâ-Maksûd eğitiminden Arap Dili ve Belâğatı kürsüsüne, yeni sözlükler ve Arapça kitaplar hazırlamaya giden süreci daha iyi anlayacaklardır.